Dr. Erhan Yüce
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı
Ateş nedir hangi durumlarda ateş meydana gelir?
Ateş vücudun enflamatuar savunma sistemine karşı yapılan bir etkiye cevap olarak fizyolojik cevaptan kaynaklanan vücut sıcaklığında yükselmedir. Ateş konusunda çocuk hekimleri arasında farklı görüşler bildirilse de vücut ısısının makattan 38°C, kulaktan 37,8°C, koltuk altından 37°C üzerinde ölçülmesi ateş olarak kabul edilebilir.
İnsanlarda vücut ısısı, beyinde hipotalamus bölgesinde ısı kontrol merkezinin denetimindedir. Hipotalamus, termostat gibi görev yaparak vücut ısısını dengeler. Isı ayar eşiği, genellikle enfeksiyon hastalıkları seyrinde artan pirojen diye adlandırılan (IL-1,TNFα, IL6) maddeler yardımıyla daha yükseğe ayarlandığında, yeni duruma uyum için vücut ısısı da artar ki bu duruma ateş denir. Pirojenler bir taraftan ateşin gelişmesini sağlarken diğer taraftan akut faz yanıtını ve vücut savunma sisteminin uyarılmasını sağlayarak enfeksiyonun sınırlandırılmasına katkıda bulunur. Yani ateş konusunda bilinçli olmak koşuluyla ateşin zararlı olmadığını söyleyebiliriz.
Çocuklarda ateş neden önemlidir?
- Ateş çocuklarda acil servise en sık başvuru nedenidir. 6 ay-5 yaş arası ateşli çocukların %3-5’de havale (Febril konvülzyon) görülebilir. Konvülzyon önemli bir endişe kaynağı olmasına rağmen basit febril konvülzyonlarda kalıcı nörolojik problemlerin görülmemesi sevindiricidir.
- Ateş, bağışıklık sistemi yetersiz veya baskılanmış çocuklarda ciddi bakteriyel enfeksiyonların varlığını göstermesi açısından önemli bir belirti olmaktadır.
- Ateş çocuklarda okul aksaması, anne ve babalarda iş gücü kaybına yol açabilir.
- Kronik akciğer, karaciğer, böbrek ve doğumsal kalp rahatsızlığı olan çocuklarda ateşli dönemde artan metabolik gereksinimler nedeniyle oluşan ek yükü karşılayamama sonucu kalp, solunum, böbrek yetersizliği gelişebilir.
- Ateşin düşürülmesi için aileler tarafından sık aralıklarla kullanılan ateş düşürücü ilaçlara bağlı ciddi yan etkiler görülebilir. Aileler tarafından doktor önerisi olmadan her ateşlenen çocuğa antibiyotik verilmesi antibiyotik direnci ve gereksiz ilaç kullanımı sonucu ekonomik kayıplara yol açar.
- Her ateşli durum ailelerde ciddi endişeye yol açar . Bu durumda neler yapılması gerektiği konusunda da bilgiler maalesef yeterli değildir. Hafif ateşi olan bir çocuğu hemen acil servise götürüp acil servisi meşgul eden gereksiz sağlık harcamalarına yol açan aileler yanında, evde ateşi normale döndürmek için yapılan yanlış uygulamalar (alkol, buz, sirkeli suyla kompres vb) nedeniyle ateşin daha da artmasına yol açan durumlarla sıkça karşılaşmaktayız. Bu konuda aileleri bilinçlendirmek için çocuk hekimleri yanında basın yayın ve medya kuruluşlarına büyük görevler düşmektedir.
Hangi durumlarda çocuklarda ateş yükselir ?
Çocuklarda ateş genellikle kısa süre içinde kendiliğinden iyileşen basit viral hastalıklardan kaynaklanır.Ateşli çocukların çok az kısmında (%15) yaşamı tehdit eden bakteriyel enfeksiyonlar söz konusudur. Çocuklarda ateşe yol açan nedenleri şöyle gruplayabiliriz;
-
Enfeksiyonlar (grip, üst solunum yolu enfeksiyonları, kızamık, kızamıkçık, suçiçeği, 5. ve 6. hastalık, kabakulak, tonsillofarenjit, sinüzit, orta kulak enfeksiyonu, laringotrekeabronşit, zatürre, idrar yolu enfeksiyonu, gastroenterit, menenjit, ensefalit, myokardit, endokardit, perikardit, artrit, osteomyelit, bakteriyemi, sepsis vb.)
-
Aşılar (özellikle karma aşılardan sonra )
-
Doku hasarı (travma, adale içi enjeksiyonlar, diş çıkarma, yanık),
-
Su kaybı (ishal, kusma, yanık vb)
-
Habis olaylar (lösemi, lenfoma, metastatik hastalıklar),
-
İlaçlar (antibiyotikler, atropin, amfetamin, amfoterisin B, kokain vb.),
-
Kan transfüzyonları
-
Kafa travmaları
-
Biyolojik ajanlar ( interferon, interlökokinler),
-
İmmünolojik hastalıklar (Romatoid artrit, sistemik lupus eritematozus, kawazaki hastalığı vb),
-
İnflamatuar hastalıklar (inflamatuar barsak hastalığı),
-
Granülomatoz hastalıklar (Sarkoidoz),
-
Endokrin hastalıklar (Tireotoksikoz, feokromositoma,)
-
Metabolik hastalıklar (Gut, üremi)
-
Zehirlenmeler
-
Nedeni bilinmeyen veya iyice anlaşılamayan hastalıklar (FMF)
Kaynağı ne olursa olsun ateş nedeni olarak sayılan etkenler sonuç olarak hipotalamustaki ısı termoregülasyon merkezine etki ederek bazı özel salgıların (Prostaglandin E2) yapımına ve böylece ısı artışına neden olurlar. Dışarıdan gelen ateş yapıcı maddelere (Eksojen pirojenler) cevap olarak üretilen salgıların (sitokin) yapımından 60-90 dk. sonra beyindeki ısı merkezi salgı yaparak cevap verir (hipotalamik prostoglandin E2 yapımı). Ateş, vücudun defans mekanizmasının salgılar (sitokinler) yoluyla oluşturduğu inflamatuar cevaplardan bir tanesidir.
Çocuklar ateşlendiğinde anne-babalar ateşi düşürmek için ilk müdahalede neler yapabilir?
‘Ateşin düşürülmesi’ kavramı ateşin zararlı olduğunu düşündürebilecek bir kavram olup, bunun yerine ‘ ateş tedavisi’ kavramının kullanılması daha doğru olur. Ateş tedavisinde temel amaç çocuğun rahatlatılması ve rahatsız edilmemesidir. Ateşin normale döndürülmesi ateşe neden olan hastalığın tedavisi anlamına gelmez. Semptomatik tedavide amaç vücut ısısının normal düzeyine döndürülmesi olmamalıdır. Büyük çocukların kendini iyi hissettiği küçük çocukların ise rahatladığı bir vücut ısısı düzeyi tedavi için yeterlidir. Hafif ateşte (< 38,5°C) çocuğunuzun üzerindeki fazla giysileri çıkartarak az ve gevşek giysiler giydirip, bol sıvı vermeliyiz. Bulunduğu ortamın sıcaklığını 21-22 derece arasında tutmaya dikkat etmeliyiz. Ilık suyla ( 29-32 derece) duş veya ılık-ıslak bezlerle pansuman yapabilirsiniz. Ateş düşürücü gerekli değildir. Yüksek ateş ise (koltuk altı >38,5°C, rectal >39°C) yukardaki belirtilen önlemler yanında ateş düşürücü verilebilir. Ateş düşürücüler çocuğun yaşına ve kilosuna bağlı olarak farklı miktarlarda kullanılırlar, bu nedenle bir doktora danışarak kullanılmalıdır.
Çocuğun ateşi ne kadar zaman düşmezse başka olasılıklar göz önünde bulundurulmalı ve ne yapılmalıdır? Çocuklarda ateş genellikle 2-3 gün içinde kendiliğinden iyileşen basit viral hastalıklardan kaynaklanır. Ancak ateşli çocuğun yaşı burada çok önemlidir. Özellikle 3 ayın altındaki ateşli her çocuk mutlaka doktor tarafından değerlendirilmeli, ateşe yol açan durumun araştırma ve tedavisi hastane şartlarında olmalıdır.
3 aydan büyük çocuklarda ateşin derecesi ve süresi yanında hastanın genel durumu göz önünde bulundurularak hareket edilmelidir. Genel durumu iyi, beslenmesi bozulmamış ateşi 38,5°C’nin altındaki çocuklar evde semptomatik ateş tedavisi ile 3güne kadar izlenebilir.
Ateşli çocuklarda ve özellikle bebeklerde aşağıdaki bulgulardan bir veya birkaçı ateşe eşlik ediyorsa yaşamı tehdit eden ciddi bakteriyel enfeksiyonlar olasılığı nedeniyle zaman kaybetmeden bir doktora başvurulmalıdır.
- Çocuk 2 yaşından küçükse,
- Ateş 40 derecenin üzerine çıkıyorsa,
- Ateş 72 saatten daha uzun süre devam ediyor ise,
- Ateşle beraber çocuğunuzda susturulamayan sürekli ağlama, inleme, ve dokunulduğunda huzursuzluk hali varsa,
- Ateş düşmesine rağmen huzursuzluğu devam ediyorsa,
- Sürekli uyuklama hali, bilinç bulanıklığı ve sayıklama gibi bulguların varlığında,
- Bıngıldağında atma ve kabarıklık durumunda
- Ateşle beraber cildinde mor döküntüler oluşuyorsa,
- Daha önce havale geçirmişse
- Çocuğunuzda sıvı kaybı bulguları (ağız mukozasında kuruluk, göz yaşının olmaması, göz küresinde ve bıngıldakta çökkünlük) varsa
- Zor ve sık nefes alıyorsa, öksürük, hırıltı,göğüs ağrısı, kulak ağrısı, karın ağrısı, boğaz ağrısı, ense sertliği, devamlı kusma, sık ishal, idrar yaparken yanma, idrar renginde değişme gibi bulguların varlığı durumunda.
Anne-babalara konuyla ilgili önerileriniz nelerdir?
Anne ve babalarda büyük endişeye yol açan ateş aslında vücudumuzda savunma sistemlerinin uyarılmasını sağladığı için yararlı bir semptomdur. Ateşli bir çocukta ateşi hemen normal düzeylere indirmek için uğraşmamalıyız. Ateş düşürücü ilaçlar kullanılırken doz ayarına, dozlar arası süreye dikkat edilmeli ve kombine ateş düşürücü ilaç kullanımından kaçınılmalıyız. Ateşin semptomatik tedavisinde soğuk veya buzlu su, sirke kullanılmamalı, özellikle alkol ve kolonyanın zehirlenmelere neden olabileceği unutulmamalı. Üşüyebilir korkusu ile çok giydirmek ve üzerini örtmek ateşin daha da yükselmesine yol açabilir. Ateşli her hastaya antibiyotik başlanması şeklindeki yanlış uygulamalardan kaçınmalıyız. Ateş nedeniyle doktor tarafından başlanan antibiyotik tedavisinden sonra ateş 72 saat devam edebilir, bu yüzden gereksiz endişeler yaşanmamalı. Ateş konusunda bilgili olmak kaydıyla ateşten korkmayalım…